51茶馆

Rhan 1: Am y canllaw hwn

Mae鈥檙 canllaw hwn yn amlinellu beth mae鈥檙 gyfraith yng Nghymru a Lloegr yn ei ddweud sy鈥檔 elusen.

Mae鈥檙 canllaw hwn yn berthnasol i chi os ydych chi鈥檔 ystyried sefydlu neu gofrestru elusen yng Nghymru a Lloegr.

Mae hefyd yn berthnasol i chi os ydych yn ymddiriedolwr elusen sy鈥檔 bod ac rydych am newid diben eich elusen.

Beth mae鈥檙 gyfraith yn ei ddweud sy鈥檔 elusen

Er mwyn bod yn elusen yng Nghymru a Lloegr, mae鈥檔 rhaid i鈥檆h sefydliad fodloni鈥檙 diffiniad o elusen yn y

Ddeddf Elusennau (gofyniad cyfreithiol).

Yn 么l y Ddeddf Elusennau mae 鈥榚lusen鈥� yn sefydliad sydd

• wedi鈥檌 sefydlu at ddibenion elusennol yn unig (gweler rhan 2 y canllaw hwn) ac
• yn ddarostyngedig i reolaeth awdurdodaeth cyfraith elusennau yr Uchel Lys (gweler rhan 5 y canllaw hwn).

Defnyddio 鈥榬haid鈥� a 鈥榙ylai鈥�

Yn y canllaw hwn, pan ddefnyddiwn 鈥榬haid鈥�, golygwn ei fod yn ofyniad cyfreithiol neu reoleiddiol penodol sy鈥檔 effeithio ar ymddiriedolwyr neu elusen. Mae鈥檔 rhaid i ymddiriedolwyr gydymffurfio 芒鈥檙 gofynion hyn. Er mwyn eich helpu i nodi鈥檙 paragraffau hynny sy鈥檔 cynnwys gofyniad cyfreithiol neu reoleiddiol rydym wedi defnyddio鈥檙 (gofyniad cyfreithiol) wrth ochr y paragraff hwnnw.

Defnyddiwn 鈥榙ylai鈥� ar gyfer eitemau rydym ni鈥檔 eu hystyried yn arfer da, ond nid oes unrhyw ofyniad cyfreithiol penodol ar eu cyfer. Dylai ymddiriedolwyr ddilyn y canllawiau arfer da oni bai bod rheswm da dros beidio 芒 gwneud hynny.

Cynigiwn gyngor llai ffurfiol hefyd ac argymhellion a allai fod yn ddefnyddiol i ymddiriedolwyr wrth iddynt reoli eu helusen.

Rhan 2: Am ddibenion elusennol

Dibenion

鈥楧iben鈥� sefydliad yw鈥檙 hyn y cafodd ei sefydlu i鈥檞 gyflawni.

Fel arfer caiff diben elusen ei ddatgan yng 鈥榥ghymal amcanion鈥� ei dogfen lywodraethol (y ddogfen gyfreithiol sy鈥檔 creu鈥檙 elusen ac sy鈥檔 dweud sut y dylai gael ei rhedeg).

Er mwyn bod yn elusen mae鈥檔 rhaid i鈥檆h sefydliad gael dibenion elusennol yn unig. Ni all gael rhai dibenion sy鈥檔 elusennol ac eraill sydd heb fod yn elusennol (gofyniad cyfreithiol).

Dibenion elusennol

Er mwyn bod yn 鈥榙diben elusennol鈥� (yn 么l y diffiniad ohono yn y Ddeddf Elusennau) rhaid iddo (gofyniad cyfreithiol):

• gael ei gynnwys o fewn y disgrifiadau o ddibenion yn y Ddeddf Elusennau (gweler rhan 3 y canllaw hwn) a
• bod er budd y cyhoedd - y 鈥榞ofyniad budd cyhoeddus鈥� (gweler rhan 4 y canllaw hwn)

Er mwyn bod yn elusennol, mae鈥檔 rhaid i ddiben fodloni鈥檙 ddau faen prawf hyn. Mae鈥檔 rhaid i鈥檙 diben fod yn sicr ac felly, os oes angen, gellid ei orfodi gan y llys (gofyniad cyfreithiol).

Efallai na fydd diben yn sicr:

• oherwydd mae鈥檙 geiriad a ddefnyddir i fynegi鈥檙 diben yn y ddogfen lywodraethol yn aneglur neu
• oherwydd nid yw cwmpas ac ystyr y diben hwnnw yn glir

Os yw鈥檙 diben ei hun heb fod yn sicr ni all fod yn elusennol oherwydd ni fydd yn glir ei fod:

• wedi鈥檌 gynnwys o fewn un neu ragor o鈥檙 disgrifiadau o ddibenion neu
• er budd y cyhoedd

Dibenion na allant fod yn ddibenion elusennol

Ni all diben eich sefydliad fod yn ddiben elusennol os:

• nad yw wedi鈥檌 gynnwys o fewn y disgrifiadau o ddibenion ac nid yw er budd y cyhoedd, gan gynnwys os yw鈥檔:
  • ddiben gwleidyddol - gweler Atodiad 2
  • o yn anghyfreithlon neu鈥檔 groes i bolisi cyhoeddus
  • yn bwriadu gwasanaethu diben anelusennol

Sut mae鈥檙 gyfraith yn penderfynu beth sy鈥檔 ddiben elusennol

I gael canllawiau pellach ar sut mae鈥檙 gyfraith yn penderfynu beth yw diben elusennol, gweler Atodiad 3.

Elusennau sy鈥檔 cyflawni dibenion yn rhyngwladol

Ni all elusen gael dibenion sy鈥檔 anghyfreithiol o dan gyfraith Cymru a Lloegr (gofyniad cyfreithiol).

Nid yw cyfraith Cymru a Lloegr yn gymwys yn fyd-eang a bydd cyfreithiau gwledydd eraill yn wahanol. Mae hyn yn golygu y gallai rhai elusennau sydd wedi鈥檜 cofrestru yng Nghymru a Lloegr gael dibenion nad ydynt yn ddilys yn gyfreithiol mewn gwlad arall.

Y safle cyffredinol yw, pe byddai diben yn elusennol o鈥檌 gyflawni yng Nghymru a Lloegr, bydd hefyd yn cael ei ystyried yn elusennol os yw elusen sydd wedi鈥檌 chofrestru yng Nghymru a Lloegr yn bwriadu cyflawni鈥檙 diben hwnnw mewn gwledydd eraill.

Yn yr un modd, os yw diben yn cael ei ystyried yn anfanteisiol neu鈥檔 niweidiol os yw鈥檔 cael ei gyflawni gan elusen yng Nghymru a Lloegr, bydd yn cael ei ystyried yn anfanteisiol neu鈥檔 niweidiol hefyd os yw鈥檔 cael ei gyflawni mewn gweledydd eraill gan elusen sydd wedi鈥檌 chofrestru yng Nghymru a Lloegr.

Rhan 3: Am y 鈥榙isgrifiadau o ddibenion鈥�

Mae鈥檙 Ddeddf Elusennau yn rhestru 13 鈥榙isgrifiad o ddibenion鈥�.

Mae鈥檙 鈥榙isgrifiadau o ddibenion鈥� yn rhestr o benawdau cyffredinol y mae鈥檔 rhaid i ddiben gael ei gynnwys ynddynt er mwyn bod yn ddiben elusennol (gofyniad cyfreithiol).

Mae pob disgrifiad yn bennawd cyffredinol ac mae dibenion elusennol gwahanol wedi鈥檜 cynnwys o dan y penawdau hyn.

Mae鈥檙 rhestr o ddisgrifiadau o ddibenion, o鈥檜 cymryd gyda鈥檙 ystod o ddibenion sydd wedi鈥檜 cynnwys o dan bob disgrifiad, yn cwmpasu popeth a gydnabyddir, neu y gellid ei gydnabod, yn elusennol yng Nghymru a Lloegr.

Y 13 disgrifiad o ddibenion

Yr 13 disgrifiad o ddibenion a restrir yn y Ddeddf Elusennau yw:

• a.atal neu leddfu tlodi
• b.hyrwyddo addysg
• c.hyrwyddo crefydd
• (ch) ch.hyrwyddo iechyd neu achub bywydau
• d.hyrwyddo dinasyddiaeth neu ddatblygiad cymunedol
• (dd) dd. hyrwyddo鈥檙 celfyddydau, diwylliant, treftadaeth neu wyddoniaeth
• e.hyrwyddo chwaraeon amatur
• f.hyrwyddo hawliau dynol, datrys anghydfodau neu gymodi neu hybu cytgord crefyddol neu hiliol neu gydraddoldeb ac amrywiaeth
• (ff) ff.hyrwyddo gwarchod neu wella鈥檙 amgylchedd
• g.cynorthwyo鈥檙 rhai sydd mewn angen ar sail ieuenctid, oedran, salwch, anabledd, caledi ariannol neu anfantais arall
• (ng) ng.hyrwyddo lles anifeiliaid
• h.hybu effeithlonrwydd lluoedd arfog y Goron, neu effeithlonrwydd yr heddlu, y gwasanaethau t芒n ac achub neu鈥檙 gwasanaethau ambiwlans
• i.unrhyw ddibenion eraill a gydnabyddir fel rhai elusennol ar hyn o bryd neu y gellid eu cydnabod fel rhai elusennol drwy gyfatebiaeth, neu o fewn ysbryd y dibenion sydd wedi鈥檜 cynnwys o fewn (a) i (h) neu unrhyw ddiben arall a gydnabyddir fel un elusennol o dan gyfraith Cymru a Lloegr

Nid yw鈥檙 Ddeddf Elusennau yn diffinio beth yw ystyr pob un o鈥檙 disgrifiadau o ddibenion hyn. Fodd bynnag, mae鈥檔 darparu rhai diffiniadau, neu ddiffiniadau rhannol, ar gyfer rhai o鈥檙 disgrifiadau. Amlinellir y rhain yn Atodiad 4.

Os oes ystyr arbennig gan unrhyw un o鈥檙 termau a ddefnyddir yn y disgrifiadau o ddibenion yng nghyfraith elusennau Cymru a Lloegr, mae鈥檔 rhaid i鈥檙 term gael ei gymryd fel un sydd 芒鈥檙 un ystyr os yw鈥檔 ymddangos yn y disgrifiadau o ddibenion (gofyniad cyfreithiol).

I gael gwybod rhagor am ystyr pob un o鈥檙 disgrifiadau hyn, a鈥檙 mathau o ddibenion sydd wedi鈥檜 cynnwys ynddynt, gweler:

• Canllawiau ar ddibenion elusennol

Defnyddio鈥檙 geiriad o鈥檙 disgrifiadau fel dibenion elusennol

Gall fod modd i鈥檆h elusen fabwysiadu fel ei diben y geiriad a ddefnyddir yn un o鈥檙 disgrifiadau o ddibenion os yw鈥檙 geiriad hwnnw yn egluro:

• bod yr hyn sy鈥檔 cael ei hyrwyddo yn amlwg yn ddiben a gydnabyddir fel un elusennol er budd y cyhoedd
• sut y bwriedir cyflawni鈥檙 diben hwnnw (megis 鈥榣leddfu tlodi drwy鈥︹�� 鈥�)

Mewn rhai achosion, gall y geiriad a ddefnyddir yn y disgrifiadau o ddibenion gael mwy nag un ystyr, ac nid yw鈥檙 holl ystyron hynny yn ddibenion y mae鈥檙 gyfraith wedi鈥檜 cydnabod fel rhai elusennol neu rai a all fod er budd y cyhoedd.

Os mai dyma yw鈥檙 achos byddwn yn rhoi gwybod i chi a oes modd defnyddio鈥檙 geiriad fel diben yr elusen ac a oes angen iddo fod yn gliriach.

Penderfynu a yw鈥檆h diben 鈥榳edi鈥檌 gynnwys o fewn鈥� y rhestr o ddisgrifiadau o ddibenion

Mae鈥檙 Comisiwn yn penderfynu a yw鈥檆h diben 鈥榳edi鈥檌 gynnwys o fewn鈥� un o鈥檙 disgrifiadau o ddibenion drwy ystyried:

• a yw鈥檆h diben yn rhywbeth y mae鈥檙 llysoedd neu鈥檙 Comisiwn Elusennau yn ei gydnabod fel rhywbeth sydd wedi鈥檌 gynnwys o fewn:
  • y gyfraith achosion berthnasol neu egwyddorion sy鈥檔 deillio o gyfraith achosion berthnasol
  • unrhyw ddiffiniad o鈥檙 disgrifiad sy鈥檔 ymddangos yn y Ddeddf Elusennau

Dibenion newydd

Weithiau nid yw鈥檔 amlwg a yw diben wedi鈥檌 gynnwys neu beidio yn y disgrifiadau o ddibenion, er enghraifft a yw diben yn newydd neu鈥檔 unigryw.

Byddwn yn rhoi gwybod i chi fel y bo鈥檔 briodol os yw hyn yn broblem gyda diben eich sefydliad chi.

Rhan 4: Am y 鈥榞ofyniad budd cyhoeddus鈥�

Y 鈥榞ofyniad budd cyhoeddus鈥� yw鈥檙 gofyniad yn y Ddeddf Elusennau sy鈥檔 datgan bod rhaid i ddiben fod 鈥榚r bydd y cyhoedd鈥� er mwyn bod yn 鈥榙diben elusennol鈥� (gofyniad cyfreithiol).

Mae dwy agwedd ar fudd cyhoeddus:

• yr 鈥榓gwedd budd鈥�
• 鈥榶r 鈥榓gwedd cyhoeddus鈥�

Yr 鈥榓gwedd budd鈥�

Mae鈥檙 鈥榓gwedd budd鈥� ar fudd cyhoeddus yn ymwneud 芒鈥檙 diben ac a yw鈥檔 fuddiol.

Er mwyn bodloni鈥檙 鈥榓gwedd budd鈥� ar fudd cyhoeddus (gofyniad cyfreithiol):

• rhaid i ddiben fod yn fuddiol
• ni all unrhyw golled neu niwed sy鈥檔 deillio o鈥檙 diben fod yn fwy na鈥檙 budd

Yr 鈥榓gwedd cyhoeddus鈥�

Mae鈥檙 鈥榓gwedd cyhoeddus鈥� ar fudd cyhoeddus yn ymwneud 芒 phwy sy鈥檔 cael budd o鈥檙 dibenion.

Er mwyn bodloni鈥檙 鈥榓gwedd cyhoeddus鈥� ar fudd cyhoeddus mae鈥檔 rhaid i鈥檙 diben (gofyniad cyfreithiol):

• roi budd i鈥檙 cyhoedd yn gyffredinol, neu ran ddigonol o鈥檙 cyhoedd
• nid yw鈥檔 creu mwy na budd personol damweiniol

Canllawiau ar y gofyniad budd cyhoeddus

Yn gyffredinol, er mwyn i ddiben fod 鈥榚r budd y cyhoedd鈥� mae鈥檔 rhaid iddo fodloni鈥檙 agweddau 鈥榖udd鈥� a 鈥榗hyhoeddus鈥� (gofyniad cyfreithiol).

Fodd bynnag, os mai鈥檙 diben yw lleddfu neu atal tlodi, mae rheolau gwahanol yn gymwys.

I gael canllawiau ar y gofyniad budd cyhoeddus (gan gynnwys y gwahanol reolau ar gyfer elusennau tlodi) gweler:

• Budd cyhoeddus: y gofyniad budd cyhoeddus (PB1)

Rhan 5: Awdurdodaeth cyfraith elusennau yr Uchel Lys

I fod yn elusen mae鈥檔 rhaid i鈥檆h sefydliad fod yn ddarostyngedig i awdurdodaeth cyfraith elusennau鈥檙 Uchel Lys (gofyniad cyfreithiol).

Mae hynny鈥檔 golygu bod rhaid i鈥檙 llys gael y pw藛 er i wneud penderfyniadau am weinyddu a dibenion eich sefydliad fel elusen.

Ni all eich sefydliad fod yn elusen yng Nghymru a Lloegr os yw鈥檔 ddarostyngedig i awdurdodaeth gwlad arall, gan gynnwys yr Alban, Gogledd Iwerddon, Ynys Manaw neu Ynysoedd y Sianel.

Os nad yw dogfen lywodraethol eich sefydliad yn egluro ei fod wedi鈥檌 gynnwys o fewn awdurdodaeth cyfraith elusennau鈥檙 Uchel Lys, byddwn yn rhoi gwybod i chi.

Gall y ffactorau canlynol ddangos bod eich sefydliad wedi鈥檌 gynnwys o fewn awdurdodaeth cyfraith elusennau鈥檙 Uchel Lys:

• mae eich dogfen lywodraethol yn mabwysiadu cyfraith Cymru a Lloegr i鈥檞 lywodraethu
• mae鈥檙 rhan fwyaf o鈥檆h ymddiriedolwyr yn byw yng Nghymru a Lloegr
• mae鈥檙 rhan fwyaf o eiddo鈥檆h sefydliad yng Nghymru a Lloegr
• mae canolfan weinyddol eich sefydliad yng Nghymru a Lloegr

Annibynnol ar reolaeth allanol

I fod yn elusen, mae鈥檔 rhaid i sefydliad fod yn annibynnol ar reolaeth allanol mewn ffordd a fyddai鈥檔 ei atal rhag bod yn ddarostyngedig i reolaeth yr Uchel Lys (gofyniad cyfreithiol).

Rhan 6: Gwybodaeth bellach

Mae鈥檙 rhan hon yn rhoi dolenni i ganllawiau eraill a allai fod o ddiddordeb i chi mewn perthynas 芒鈥檙 canllaw hwn.

Mae鈥檙 canlynol wedi鈥檌 gynnwys yn ein cyfres o ganllawiau budd cyhoeddus:

• Budd cyhoeddus: y gofyniad budd cyhoeddus (PB1) (gofyniad cyfreithiol)

Mae鈥檙 canllaw hwn yn esbonio鈥檙 gofyniad cyfreithiol sy鈥檔 datgan bod rhaid i ddiben elusen fod er budd y cyhoedd. Gelwir hyn y 鈥榞ofyniad budd cyhoeddus鈥�.

• Budd cyhoeddus: rhedeg elusen (PB2) (gofyniad cyfreithiol)

Mae鈥檙 canllaw hwn yn esbonio budd cyhoeddus yng nghyd-destun rhedeg elusen.

• Budd cyhoeddus: adrodd (PB3) (gofyniad cyfreithiol)

Mae鈥檙 canllaw hwn yn esbonio dyletswydd ymddiriedolwyr i adrodd yn eu Hadroddiad Blynyddol yr Ymddiriedolwyr ar sut y maent wedi cyflawni dibenion eu helusen er budd y cyhoedd.

Nid yw鈥檙 canlynol wedi鈥檌 gynnwys yn ein cyfres o ganllawiau budd cyhoeddus:

• Budd cyhoeddus: trosolwg

Mae鈥檙 canllaw hwn yn rhoi trosolwg o ganllawiau budd cyhoeddus y Comisiwn Elusennau. Mae鈥檔 esbonio:

• sut y bydd deall budd cyhoeddus yn helpu ymddiriedolwyr elusen
• dyletswydd ymddiriedolwyr i 鈥榬oi sylw鈥� i鈥檔 canllawiau budd cyhoeddus
• rhai pwyntiau allweddol i鈥檞 gwybod am y gyfraith sy鈥檔 ymwneud 芒 budd cyhoeddus

• Dadansoddiad o鈥檙 gyfraith mewn perthynas 芒 budd cyhoeddus

Gall y dadansoddiad hwn o鈥檙 gyfraith fod o ddiddordeb i ymddiriedolwyr elusen a hoffai wybod mwy am sail gyfreithiol ein canllawiau.

• Dechrau elusen

Canllawiau cyffredinol ar sefydlu a chofrestru elusen newydd.

• Dweud eich dweud - Canllaw ar Ymgyrchu a Gweithgareddau Gwleidyddol gan Elusennau (CC9) (gofyniad cyfreithiol)

Mae鈥檙 cyhoeddiad hwn yn cynnig arweiniad ar y fframwaith cyfreithiol a rheoleiddiol i elusennau a hoffai ymgyrchu ac ymgymryd 芒 gweithgareddau gwleidyddol.

Atodiad 1: Termau technegol

Mae鈥檙 termau canlynol yn cael eu defnyddio yn y canllaw hwn, a dylid deall bod ganddynt yr ystyron penodol fel y nodir isod:

Deddf Elusennau: Deddf Elusennau 2011.

Ymddiriedolwyr elusen: y bobl sy鈥檔 gwasanaethu ar gorff llywodraethu elusen. Gallant gael eu galw鈥檔 ymddiriedolwyr, cyfarwyddwyr, aelodau bwrdd, llywodraethwyr neu鈥檔 aelodau pwyllgor. Mae ymddiriedolwyr elusen yn gyfrifol am reoli gweinyddiad yr elusen yn gyffredinol.

Dogfen lywodraethol: dogfen gyfreithiol sy鈥檔 pennu dibenion elusen ac, fel arfer, sut y caiff ei gweinyddu. Gall fod yn weithred ymddiriedolaeth, cyfansoddiad, erthyglau cymdeithasu, ewyllys, trawsgludiad, Siarter Frenhinol, cynllun y Comisiwn Elusennau neu鈥檔 ddogfen ffurfiol arall.

Uchel Lys: prif lys sifil awdurdodaeth sifil anghyfyngedig yng Nghymru a Lloegr. Mae鈥檔 cynnwys tair is-adran: Mainc y Brenin, y Siawnsri a鈥檙 Adran Teulu.

Amcanion: 鈥楢mcanion鈥� elusen yw datganiad o鈥檌 ddibenion. Fel arfer fe鈥檜 gwelir yng 鈥榥ghymal amcanion鈥� dogfen lywodraethol yr elusen. Fodd bynnag, nid oes gan bob elusen ddogfen lywodraethol gyda chymal amcanion.

Fel arfer mae cymal amcanion elusen yn golygu鈥檙 un peth 芒鈥檌 dibenion, ond weithiau maen nhw ychydig yn wahanol, e.e.:

• pan nad yw鈥檙 cymal amcanion yn mynegi dibenion y sefydliad yn ddigonol neu鈥檔 gyflawn
• mae鈥檙 cymal yn cynnwys mwy na dim ond yr amcanion, megis pwerau

Y gofyniad budd cyhoeddus: y gofyniad cyfreithiol sy鈥檔 datgan, er mwyn bod yn elusen, rhaid i ddibenion sefydliad fod er budd y cyhoedd (gofyniad cyfreithiol).

Diben(ion) a diben(ion) elusennol: defnyddiwn y term 鈥榙iben(ion)鈥� i olygu diben(ion) sefydliad unigol.

Mae diben elusen yn amlinellu鈥檙 hyn y cafodd ei sefydlu i鈥檞 gyflawni.

I fod yn 鈥榙diben elusennol鈥� mae鈥檔 rhaid i ddiben gael ei gynnwys o fewn un o鈥檙 disgrifiadau o ddibenion yn y Ddeddf Elusennau a bod er budd y cyhoedd. Rhaid bod modd dangos hyn ym mhob achos (gofyniad cyfreithiol).

Y llysoedd: defnyddiwn y term hwn i olygu, gyda鈥檌 gilydd, y Tribiwnlys, yr Uwch Dribiwnlys a鈥檙 llysoedd.

Y Tribiwnlys: y Tribiwnlys Haen Gyntaf (Elusen) yw lefel gyntaf apelio yn erbyn penderfyniadau鈥檙 Comisiwn Elusennau a amlinellwyd yn Atodlen 6 o鈥檙 Ddeddf Elusennau.

Yr Uwch Dribiwnlys: Yr Uwch Dribiwnlys (y Siambr Dreth a Siawnsri) yw ail lefel apelio yn erbyn penderfyniadau鈥檙 Comisiwn a amlinellwyd yn Atodlen 6 o鈥檙 Ddeddf Elusennau.

Atodiad 2: Am ddibenion gwleidyddol

Ni all diben sy鈥檔 鈥榳leidyddol鈥� fod yn ddiben elusennol

Yn 么l y gyfraith elusennau, ni all 鈥榙iben gwleidyddol鈥� fod yn ddiben elusennol. Mae hynny鈥檔 golygu na all sefydliad fod yn elusen os oes 鈥榙iben gwleidyddol鈥� ganddo (gofyniad cyfreithiol).

Fodd bynnag, gall elusen gyflawni 鈥榞weithgaredd gwleidyddol鈥� os yw鈥檔 hwyluso neu鈥檔 cefnogi鈥檙 gwaith o gyflawni ei dibenion elusennol.

Gall ymgymryd 芒 gweithgareddau ymgyrchu heb fod yn wleidyddol hefyd os yw鈥檔 amlwg yn ffordd o hyrwyddo ei ddibenion elusennol.

I gael rhagor o wybodaeth am hyn gweler:

• Dweud eich dweud - Canllaw ar Ymgyrchu a Gweithgareddau Gwleidyddol gan Elusennau (CC9)

Beth sy鈥檔 gwneud diben yn ddiben 鈥榞wleidyddol鈥�

Yn 么l y gyfraith elusennau, mae 鈥榙iben gwleidyddol鈥� yn fwy na dim ond diben sy鈥檔 ymwneud 芒 gwleidyddiaeth plaid.

Pan ddefnyddiwn y term 鈥榙iben gwleidyddol鈥� golygwn yr hyn y mae鈥檙 gyfraith elusennau yn ystyried yn 鈥榙diben gwleidyddol鈥�. Mae hynny鈥檔 golygu unrhyw ddiben, boed yn y wlad hon neu dramor, sydd wedi鈥檌 anelu at:

• hyrwyddo buddiannau plaid wleidyddol arbennig
• diogelu neu wrthwynebu unrhyw newid yn y gyfraith, boed yn y wlad hon neu dramor
• sicrhau, neu wrthwynebu, unrhyw newid ym mholisi neu benderfyniadau鈥檙 llywodraeth ganol neu鈥檙 awdurdodau lleol neu gyrff cyhoeddus eraill, boed yn y wlad hon neu dramor

Nid yw rhai sefydliadau sy鈥檔 ceisio cofrestru fel elusennau yn ystyried eu bod yn sefydliadau 鈥榞wleidyddol鈥�, ond gall fod diben ganddynt y mae鈥檙 gyfraith elusennau yn ystyried ei fod yn 鈥榳leidyddol鈥�.

Penderfynu a yw diben sefydliad yn 鈥榳leidyddol鈥�

Nid yw鈥檙 broses ar gyfer penderfynu a oes gan sefydliad ddiben gwleidyddol yn wahanol i鈥檙 broses a ddefnyddir yn gyffredinol i benderfynu a oes gan sefydliad ddibenion elusennol neu beidio.

Daw鈥檙 ateb drwy benderfynu:

• beth yw dibenion sefydliad
• y rheswm pam mae鈥檙 gweithgaredd gwleidyddol yn digwydd.

Nid yw鈥檔 fater syml o asesu faint o weithgareddau gwleidyddol y mae鈥檙 sefydliad yn eu cyflawni.

Mae鈥檔 rhaid i ni ystyried ystod o nodweddion wrth benderfynu a yw sefydliad yn cyflawni gweithgaredd gwleidyddol neu beidio i hyrwyddo diben elusennol, neu a oes ganddo ddiben gwleidyddol.

Byddwn yn ystyried hyn os yw鈥檙 gweithgaredd gwleidyddol y mae sefydliad yn ei gyflawni yn:

• rhan annatod o waith y sefydliad
• o leiaf rhan o鈥檙 rheswm dros fodolaeth y sefydliad
• yn ddiben 鈥榓nnibynnol鈥�, diben ynddo鈥檌 hun, heb unrhyw gysylltiad uniongyrchol 芒 gwaith y sefydliad wrth gyflawni ei ddibenion elusennol
• yr unig weithgaredd, neu weithgaredd parhaus, y sefydliad

Byddwn yn rhoi gwybod i chi os oes problem a bod angen trafod a oes gan eich sefydliad ddiben gwleidyddol.

Pam na all 鈥榙ibenion gwleidyddol鈥� fod yn ddibenion elusennol

Rhaid i 鈥榙diben elusennol鈥� fod 鈥榚r budd y cyhoedd鈥� (gofyniad cyfreithiol).

Ym marn y llysoedd nid ydynt mewn sefyllfa i farnu a yw 鈥榙iben gwleidyddol鈥� er budd y cyhoedd neu beidio (ac felly a yw鈥檔 elusennol) oherwydd:

• nid oes gan y llysoedd unrhyw ffordd o benderfynu a fydd newid arfaethedig yn y gyfraith, neu ym mholis茂au plaid wleidyddol, neu bolisi neu benderfyniad y llywodraeth, awdurdodau lleol neu gyrff cyhoeddus eraill, o fudd i鈥檙 cyhoedd neu beidio
• mater i鈥檙 Senedd, ac nid y llysoedd, fydd penderfynu ar faterion o bolisi cyhoeddus a newidiadau yn y gyfraith
• yn achos diben i newid y gyfraith neu bolisi dramor, ni ddylai鈥檙 llysoedd liwio cysylltiadau rhwng y DU a gwladwriaethau dramor drwy lunio barn ynghylch eu cyfreithiau neu eu polis茂au ac a ddylid eu newid neu eu cadw

Atodiad 3: Sut mae鈥檙 gyfraith yn penderfynu beth sy鈥檔 ddiben elusennol

Gweler y

Atodiad 4: Diffiniadau yn y Ddeddf Elusennau

Rhan 1

Ystyr 鈥渆lusen鈥� a 鈥渄iben elusennol鈥�

PENNOD 1:

Cyffredinol

3 (1)

• (i) unrhyw ddibenion eraill -
  • (i) sydd heb eu cynnwys o fewn paragraffau (a) i (h) ond fe鈥檜 cydnabyddir fel dibenion elusennol drwy rinwedd adran 5 (ymddiriedolaethau adloniadol ac ymddiriedolaethau tebyg, ac ati) neu o dan yr hen gyfraith,
  • (ii) y gellir yn rhesymol eu hystyried fel rhai sy鈥檔 cyfateb 芒, neu sydd o fewn ysbryd, unrhyw ddibenion sydd wedi鈥檜 cynnwys o fewn unrhyw baragraffau (a) i (h) neu is-baragraff (i), neu
  • (iii) y gellir yn rhesymol eu hystyried fel rhai sy鈥檔 cyfateb 芒, neu yn dod o fewn ysbryd, unrhyw ddibenion sydd wedi cael eu cydnabod, o dan y gyfraith sy鈥檔 gysylltiedig ag elusennau yng Nghymru a Lloegr, fel rhai sydd wedi鈥檜 cynnwys o fewn is-baragraff (ii) neu鈥檙 is-baragraff hwn.

3 (2)Yn is-adran (1)-

• (a) ym mharagraff (c), mae 鈥渃refydd鈥� yn cynnwys-
  • (i) crefydd sy鈥檔 cynnwys cred mewn mwy nag un duw, a
  • (ii) crefydd nad yw鈥檔 cynnwys cred yn nuw,
• (b) ym mharagraff (ch), mae 鈥渉yrwyddo iechyd鈥� yn cynnwys atal lleddfu salwch, clefyd neu ddioddefaint dynol.
• (c) mae paragraff (d) yn cynnwys-
  • (i) adfywio trefol neu wledig, a
  • (ii) hyrwyddo cyfrifoldeb dinesig, gwirfoddoli, y sector gwirfoddol neu effeithiolrwydd neu effeithlonrwydd elusennau,
• (ch) ym mharagraff (e), ystyr 鈥渃hwaraeon鈥� yw chwaraeon neu gemau sy鈥檔 hyrwyddo iechyd drwy gynnwys sgiliau neu ymdrech corfforol neu feddyliol,
• (d) mae paragraff (g) yn cynnwys lleddfu drwy ddarparu llety neu ofal i鈥檙 unigolion a nodir yn y paragraff hwnnw, a
• (dd) ym mharagraff (h), ystyr 鈥済wasanaethau t芒n ac achub鈥� yw鈥檙 gwasanaethau a ddarperir gan yr awdurdodau t芒n ac achub o dan Ran 2 o鈥檙 Ddeddf Gwasanaethau T芒n ac Achub 2004.

(3) Os yw unrhyw dermau a ddefnyddir yn unrhyw baragraffau (a) i (i) o is-adran (1), neu yn is-adran (2), ag ystyr arbennig o dan y gyfraith sy鈥檔 ymwneud ag elusennau yng Nghymru a Lloegr, mae gan y term yr un ystyr ag fel y mae鈥檔 ymddangos yn y ddarpariaeth honno.

(4) Yn is-adran (1)(i)(i), ystyr 鈥測r hen gyfraith鈥� yw鈥檙 gyfraith sy鈥檔 ymwneud ag elusennau yng Nghymru a Lloegr sydd mewn grym yn union cyn 1 Ebrill 2008.